25η Μαρτίου: Το Πνεύμα Του 1821

«Χαρήτ’ αδέλφια τη μεγάλη μας γιορτή.

Είν’ η γιορτή της Πίστης και της Λευτεριάς

Και προμηνά τον ερχομό του Λυτρωτή

Και των προγόνων διαλαλεί την αρετή»

Με τούτα τα εμπνευσμένα λόγια ο φλογερός ποιητής Βερίτης μιλάει για διπλή μνήμη, διπλή γιορτή, διπλή χαρά, διπλή λευτεριά. Εύστοχα γράφτηκε ότι δύο «χαίρε» αποτελούν το νόημα της μεγίστης σημερινής ημέρας: το «Χαίρε κεχαριτωμένη Μαρία» και το «Χαίρε, ω χαίρε ελευθεριά».

Το πρώτο προφέρεται από τα χείλη του Αγγέλου και ευαγγελίζεται τη Σάρκωση του Θείου Λόγου και τη Λύτρωση του ανθρωπίνου γένους από τα

δεσμά της αμαρτίας, το δεύτερο προφέρεται από τα χείλη του ποιητή των Ελλήνων και ευαγγελίζεται τη Λύτρωση του Ελληνικού Γένους από τα δεσμά της δουλείας (Ι. Θεοδωρακόπουλου, “Το 21 και ο σύγχρονος Ελληνισμός”, Αθ. 1972, σελ. 29)

Παρακάτω για το δεύτερο ‘χαίρε’ ο λόγος και ιδιαίτερα για το διαχρονικό πνεύμα του 1821

και τον κυριότερο συντελεστή του θαύματος της ανάστασης του γένους, την Ορθοδοξία. Είναι

αδύνατον να συμπεριλάβει κανείς σε ένα μικρό ενημερωτικό άρθρο αγώνες και θυσίες 15 γενεών και ιστορικά κατορθώματα 400 ετών. Μόνον ο κορυφαίος ποιητής μας Δ. Σολωμός μπόρεσε να το πετύχει με το επίγραμμα «Στα Ψαρά», τον «Ύμνο προς την Ελευθερία» και με τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» (περιοδ. ΑΓΩΓΗ, Αθ. 1963, σελ. 72).

Το διαχρονικό πνεύμα του 1821

Ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, Ελληνισμός του Εξωτερικού και Φιλέλληνες με κορυφαίο το Βύρωνα, ενθουσιώδεις σπουδαστές και ηρωίδες γυναίκες, σοφοί Διδάσκαλοι του Γένους με κορυφαίους το γλωσσομαθή Κοραή και τον πύρινο Πατροκοσμά, ανεπανάληπτοι κληρικοί κάθε βαθμού, από τον Αθανάσιο Διάκο και Παπαφλέσσα μέχρι τον Πρωτομάρτυρα της Επανάστασης Γρηγόριο τον Ε΄, και στρατηγοί και ναύαρχοι και χιλιάδες άλλοι επώνυμοι ή λιγότερο γνωστοί και άγνωστοι, αγωνίζονται για την Ελλάδα τη γλυκιά και μάχονται ηρωικά για τη λευτεριά και τα μεγάλα ιδανικά.

Ο Γέρος του Μοριά μάς βεβαιώνει ότι «ως μια βροχή έπεσεν εις όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας και όλοι, οι κληρικοί και οι προεστοί, και οι καπεταναίοι και οι πεπαιδευμένοι, μικροί και μεγάλοι εσυμφωνήσαμε εις αυτόν τον σκοπόν και εκάμαμεν την Επανάσταση» (Κ. Μουρατίδου, “Tο Μέγα Μήνυμα της Εθνεγερσίας του 1821 προς τον Σύγχρονον Ελληνισμόν”).

Ήταν πραγματικά η Επανάσταση του 1821 «εξ ολοκλήρου εθνική», σε αντίθεση με την Γαλλική, που ήταν εμφύλιος πόλεμος Τάξεων. (Δ. Κόκκινου, “Η σημασία του αγώνος της ανεξαρτησίας, Πανηγυρικοί Λόγοι Ακαδημαϊκών”, Αθ. 1977. σ. 449/ Σπ. Μελά, “Οι παράγοντες του 1821”, ε.α. σ. 403/ Σπ. Μαρινάτου, “Τριάκοντα πέντε αιώνες του Ελληνισμού πέραν των συνόρων της Ελλάδος” ε.α. σ. 492).

Ακόμη και αυτό το Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών της Ελλάδος, τον Αύγουστο του 1981 στην Αθήνα, δέχτηκε ξεκάθαρα ότι η Ελληνική Επανάσταση είναι εθνικοαπελευθερωτική (Πέτρου Γεωργαντζή, “Οι αρχιερείς και το εικοσιένα”, Ξάνθη 1985, σ. 239) όπου και άλλες πολλές σημαντικές πληροφορίες, και Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, “Επανάσταση του Εικοσιένα”, Αθ. 1981).

Όλη η Ελλάδα στα χρόνια της σκλαβιάς και της Λευτεριάς ήταν ένα απέραντο στρατόπεδο πίστης και αρετής, ανδρείας και λεβεντιάς. Το διαχρονικό πνεύμα φαίνεται έντονα στη Βόρειο Ελλάδα, στη Νότια Ελλάδα, στο Μοριά, στη Χίο  και στο Δραγατσάνι.

1) Στη Βόρειο Ελλάδα το απάτητο Σούλι με τον αθάνατο χορό του Ζαλόγγου, συγκλονίζει κάθε ανθρώπινη καρδιά. Το ηρωικό Πέτα στην Άρτα με την καταστροφή υπερχιλίων Τούρκων αφήνει κατάπληκτο τον κόσμο. Η μαρτυρική Νάουσα με την αυτοθυσία των γυναικών της στην Αραπίτσα προκαλεί παγκόσμιο θαυμασμό.

2) Στη Νότια Ελλάδα η αρχή του αγώνα γίνεται από το Μοναστήρι της Αγ. Λαύρας και τα ηρωικά Καλάβρυτα με αρχηγό τον τιμημένο Παλαιών Πατρών Γερμανό, που άφησε άναυδη την Οικουμένη. Ο μικρός φράκτης, το Μεσολόγγι, θυμίζει ‘δόξαν Θερμοπυλών’. Το πρωτάκουστο μαρτύριο του Διάκου στην Αλαμάνα ραγίζει ακόμα και τις πιο σκληρές καρδιές. Η αντίσταση στο ξακουστό Χάνι της Γραβιάς του Οδ. Ανδρούτσου και των παλληκαριών του μένει ιστορική. Ο ποιητής Ζαλοκώστας θα γράψει αργότερα το επιγραμματικό και βαθυστόχαστο «ιδού στάδιον δόξης λαμπρόν, το μικρό τούτο Χάνι».

3) Μεγάλη σημασία έχουν όλοι οι τιτανικοί αγώνες του Μοριά.Ιδιαίτερα στην απόκρουση των Τούρκων στα Δερβενάκια και στο ηρωικό Μανιάκι βλέπουμε το αδούλωτο φρόνημα των μαχητών της Ελευθερίας. Άξιοι μεγάλης τιμής για τους λαμπρούς αγώνες τους στην Κόρινθο είναι ο Μητροπολίτης Άμφισσας Φιλόθεος και ο Μακάριος Νοταράς. Ο τελευταίος αναδείχθηκε επίσκοπος τούτης της Αποστολικής Εκκλησίας ‘ψήφω κλήρου και λαού’ για την πολύτιμη προσφορά του στα γράμματα και την πίστη.

4) Αξιοσημείωτη είναι η πολεμική δράση του ατρόμητου ήρωα των Ελληνικών θαλασσών Κ. Κανάρη, που άναψε στη Χίο ‘φλόγα ουρανομήκη’. Κυριολεκτικά καταπληκτική και απαράμιλλη ήταν η θυσία 23.000 γυναικόπαιδων της Χίου, που εσφάγησαν ανελέητα γιατί παρέμειναν πιστοί στη Θρησκεία τους και την Πατρίδα τους. Δύσκολα ανιχνεύεται στην ιστορία άλλος λαός με τέτοιο άφθαστο μεγαλείο.

5) Είναι ανυπέρβλητο το μεγαλείο των Ιερολοχιτών του Δραγατσανίου -Το τραγούδι των οποίων ήταν από στίχους του Κοραή. Στο Βουκουρέστι ο φλογερός δάσκαλος του Γένους Γεώργιος Γεννάδιος «ξεσήκωσε τους μαθητές του Λυκείου στα όπλα λέγοντας: Ήλθεν η ώρα να αποδείξητε προς τον κόσμον ότι είστε γνήσια της Πατρίδος τέκνα! Η Ελλάς αφού σας έδωκε την ζωήν τώρα σας προτείνει την αθανασίαν» (Απ. Βακαλόπουλου, “Οι Έλληνες σπουδαστές στα 1821”, Αθ. 1978, σ. 21).

Είναι ολοφάνερο ότι η δόξα της αρχαίας Σπαρτιάτισσας, που έλεγε το γνωστό ή ταν ή επί τας, ζωντάνεψε στο αμέτρητο πλήθος ηρωίδων γυναικών, όπως της Μπουμπουλίνας και της Μαντώς Μαυρογένους. Ακόμη, ο Ιερός Λόχος των Θηβών ζωντάνεψε στον Ι. Λόχο του Δραγατσανίου και όλες τις δόξες του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας. Πολύ εύστοχα ο Ρήγας τραγούδησε: «Τρόπαια του Μαραθώνος δεν ηφάνισεν ο χρόνος, ουδέ Σαλαμίνος έργα των Ελλήνων, θαύμα μέγα» (Σ. Κόλια, “Η πνευματική συνείδηση του 1821”, Αθ. 1972, σ. 20, και Α. Μουμτζάκη, “Το διαχρονικό πνεύμα του 1821”, Δράμα 1984, διάλεξη).

Η Ορθοδοξία, ο κύριος συντελεστής του θαύματος του 1821

Η ακαταγώνιστη δύναμη της πίστης εκδηλώθηκε στις σημαίες-σύμβολα του Αγώνα, στην Παιδεία, στον Κλήρο, στην Ηγεσία του τόπου και στις εκτιμήσεις των ιστορικών.

1)        Οι σημαίες των Επαναστατών, όλες είχαν χριστιανικά σύμβολα. Ο Ρήγας Φεραίος είχε σημαία άσπρη-κόκκινη και μαύρη με το ρόπαλο του Ηρακλή και τρεις σταυρούς. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε τους αγίους Κων/νο και Ελένη και τον Φοίνικα. Ο Π. Πατρών Γερμανός είχε λάβαρο με την εικόνα της Θεοτόκου και Σταυρό με την επιγραφή «Ελευθερία ή Θάνατος». Ο Παπαφλέσσας «έκοψε ένα κομμάτι από το μπλε αντερί του και είπε σ’ ένα παλληκάρι του να κόψει δύο λόξες από την άσπρη φουστανέλα του και έτσι απλώθηκε στο ράσο του παπά κάτασπρος σταυρός του Γένους» (Π. Καλδίρη,

“Ομιλίες για όλες τις σχολικές και εθνικές γιορτές”, 1965, σ. 7). Στα διάφορα μέρη της Ελλάδος οι σημαίες έφεραν τις μορφές τοπικών Αγίων. Στην Α΄ Εθνοσυνέλευση του 1822 στην Επίδαυρο καθιερώθηκε η γαλανόλευκη με το Σταυρό.

2)        Η Παιδεία κατά την Τουρκοκρατία. Στα 400 χρόνια της Σκλαβιάς η παιδεία ήταν «κεφαλής και στήθους» κατά τον Κοραή. Δίδαξαν 1.500 δάσκαλοι, από τους οποίους οι 1.000 ήταν κληρικοί (Ε. Πρωτοψάλτη, “Ειδικά θέματα Ιστορίας”, Αθ. 1973, σ. 101). Το 1454 ο πρώτος πατριάρχης μετά την Άλωση, Γεννάδιος Β΄, ίδρυσε τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, σπουδαία υπόθεση για το μέλλον του Ελληνισμού, σαν πρώτη κύρια εστία Ελληνικής Παιδείας (Πρωτοψάλτη όπου ανωτέρω, σ. 106). Αργότερα τα 250 σχολεία του νεομάρτυρα και εθναπόστολου Κοσμά του Αιτωλού θυμίζουν οργανωμένο Υπουργείο Παιδείας.

Tο φημισμένο κρυφό Σχολειό δεν είναι θρύλος. Είναι πραγματικότητα. Το μαρτυρούν η ιστορία και η αρχαιολογία, η ποίηση και η λογοτεχνία. Ο ακαδημαϊκός Δ. Κόκκινος αφηγείται: «ο παπάς κάτω από το ράκος του ράσου του κρατεί το Ψαλτήρι και πηγαίνει να μάθει τα παιδιά να διαβάζουν ….

Ο κλήρος υπήρξεν και ο οδηγός του Έθνους και το στήριγμά του» (Δ. Κόκκινου, “Ελληνική Επανάσταση”, τ. Α΄, Αθ. 1956, σ. 25,37). Με δύο λόγια η Εκκλησία «διηύθυνε το υπόδουλο Έθνος εντός του Οθωμανικού Κράτους» (Πρωτοψάλτη, οπ. αν., σ. 94). Όλη η ευθύνη για την Παιδεία εκπηγάζει από την Εκκλησία. Ο Μιχ. Περάνθης παρατηρεί εύστοχα ότι «η Εκκλησία χαράσσει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, τροφοδοτεί τα Σχολεία με προσωπικό από τα στελέχη της κι επωμίζεται τα έξοδα από τις προσόδους της» (Μ. Περάνθη, “το Εικοσιένα”, σ. 69).

3)        Ο Κλήρος, σημαιοφόρος του Αγώνα. Ιερά σφάγια στον άγιο Αγώνα υπήρξαν 11 πατριάρχες, 100 Μητροπολίτες και 6.000 λοιποί ρασοφόροι (βλ. Π. Γεωργαντζή, “Αρχιερείς του 1821”, Ξάνθη 1985). Η Εκκλησία προσέφερε πολύτιμο αίμα κληρικών της για να ποτιστεί το σκιόφυλλο δέντρο της Ελευθερίας. Κατά τον Σπ. Τρικούπη «η Ανεξαρτησία μας υπεγράφη δια του αίματος του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄» (Τ. Κιλίφη, “Μιλούν τα Γεγονότα”, σ. 15).

4)        Η ηγεσία των Ελλήνων.  Διδάσκαλοι του Γένους και Φιλικοί, Στρατιωτικοί και Πολιτικοί Αρχηγοί έδειξαν τη βαθιά τους πίστη καί με την ιδιωτική καί τη δημόσια ζωή τους. Πρώτος ο Ρήγας βροντοφώνησε: Ελάτε μ’ ένα ζήλο σε τούτο τον καιρό, να κάμωμεν τον όρκο επάνω στο Σταυρό». Ο Κοραής διακήρυξε: «Μόνο του Ευαγγελίου η δύναμις ημπορεί να σώση την αυτονομίαν του γένους».

Οι Έλληνες πολέμησαν όχι μόνον υπέρ πατρίδος, αλλά και υπέρ πίστεως και ότι «εις την Εκκλησίαν ως εις κοινήν μητέρα είναι το Γένος προσκολλημένο» (Ακαδημίας Αθηνών, “Πανηγυρικοί Λόγοι Ακαδημαϊκών για την 25^η Μαρτίου 1821 και την 28^ηΟκτωβρίου 1940”, Αθ. 1977, σ. 128). Ο Εμμ. Ξάνθος ομολόγησε: «Την επανάστασιν εκίνησαν και ενεψύχωσαν οι κληρικοί …. Άνευ των οποίων ο λαός δεν ήθελε κινηθεί» (Κιλίφη, οπ. αν., σ. 32). Ο όρκος των Ιερολοχιτών ήταν: «Ορκίζομαι εις το όνομα της Αγίας Τριάδος να διαμείνω πιστός εις την Θρησκείαν μου και την Πατρίδα μου». Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στην προκήρυξή του έλεγε: «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος».

«Το έγγραφο αυτό», όπως παρατηρεί ο ιστορικός Ζακυνθινός, «δεν είναι απλή πολεμιστήριος πρόσκλησις. Είναι αληθής καταστατική διακήρυξις τάσσουσα τον αρχόμενον Ελληνικόν Αγώνα επί βάθρου υψηλού» (“Η Επανάστασις των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών και η Έναρξις του Αγώνος της Ανεξαρτησίας”, Ακαδημίας Αθηνών, ε.α. σ. 842). Το πρώτο έγγραφο του ιερού αγώνα στις 25-3-1821 αρχίζει: «Ημείς το Ελληνικόν Έθνος των Χριστιανών» (Α. Μοράρου, “Η προσφορά του Κλήρου στον Αγώνα του 1821”, Αθ. 1980, σ. 27).

Κορυφαίος των αγωνιστών, ο Θ. Κολοκοτρώνης, διαπίστωσε τα αληθινά: «Όταν είδα εις τα συμβούλια της Βιέννας δεν έγινε κανένα καλό δια ημάς, απελπίστηκα από τους ξένους και είπα, να μην έχωμεν ελπίδα λυτρώσεως άλλη, παρά από τον εαυτόν μας και από τον Ύψιστον» (Ν. Μουτσοπούλου, “Παραμονές του ’21”, Θεσσαλ. 1982, σ. 27). Ο αγνότερος των αγωνιστών Μακρυγιάννης πολλές φορές είπε τα βαρυσήμαντα λόγια: «Χωρίς αρετή και πόνο εις την πατρίδα και πίστη εις την θρησκεία τους έθνη δεν υπάρχουν» (Ηλία Οικονόμου, “Κείμενα Πίστεως και Ελευθερίας”, Αθ. 1985, σ. 191).

Ο ίδιος ο Μακρυγιάννης, στους Μύλους κοντά στο Ναύπλιο, ομολόγησε: «Είναι αδύνατες οι θέσεις κι εμείς, όμως είναι δυνατός ο Θεός όπου μας προστατεύει» (Λ. Φιλιππίδη, “Πνευματικά τα κίνητρα των Αγώνων της Ελλάδος”, Αθ. 1962, σ. 25 & Μ. Περάνθη, “Το Εικοσιένα”, σ. 156). Και άλλοτε: «Όταν μου πειράξουν την πατρίδα και θρησκεία μου, θα μιλήσω, θα ενεργήσω, κι ό,τι θέλουν ας μου κάνουν». Τέλος, ο πρώτος και υπέροχος Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας βροντοφώναξε «Ο Θεός είναι μετά της Ελλάδος και υπέρ της Ελλάδος, και αύτη σωθήσεται».

5)        Οι εκτιμήσεις των ιστορικών: Κατά τον σοφό ιστορικό Σπ. Ζαμπέλιο και τον εθνικό μας ιστορικό Κ. Παπαρρηγόπουλο «το όνομα της Ελλάδος άνευ του Χριστιανισμού δεν ήθελεν ίσως υπάρχει σήμερον» (Κ. Μουρατίδου, “Το Μέγα μήνυμα της Εθνεγερσίας του 1821 προς το σύγχρονο Ελληνισμό”). Ο δεινός νομομαθής Ν. Σαρίπολος το 1864 αναφώνησε «εσώθημεν δια της Εκκλησίας» (Ε. Πρωτοψάλτη, ε.α. “Ειδικά Θέματα Ιστορίας”, Αθ. 1973, σ. 102). Ο ακαδ. Σπ. Μελάς υποστηρίζει ότι «η Ορθόδοξη Ελληνική Εκκλησία ήταν η ιερά κιβωτός που διαφύλαξε την παράδοση μέσα εις τον εθνικόν κατακλυσμόν» (Ακαδημίας Αθηνών, ε.α., σ. 401). Ακόμη και ο προοδευτικός Ν. Σβορώνος γράφει: «Σ’ όλη την περίοδο από τον 15^ο ως το τέλος του 17^ου αιώνα η κατευθυντήριος δύναμις του έθνους ήταν η Εκκλησία» (Χρ. Παρασκευαΐδη, “Η Εκκλησία στην Τουρκοκρατία”, σ. 14).

Είθε να κάνουμε λοιπόν βίωμά μας το πάντα επίκαιρο πνευματικό μήνυμα του 1821, που εκφράζεται ιδιαίτερα στην ελληνορθόδοξη παράδοση. Άλλωστε η λέξη Ελλάδα ετυμολογικά σημαίνει «πάμφωτη». Και είναι απαραίτητο για την επιβίωσή μας, και για να μας λούζει το φως της αναστάσεως, να είμαστε πάντοτε ενωμένοι και συνεργαζόμενοι, όλες οι δυνάμεις του Ελληνισμού, μέσα στο φως της εθνικής μας παράδοσης. Για να επαληθεύονται οι εμπνευσμένοι στίχοι του εθνικού μας ποιητή Σολωμού, που τραγούδησε:

«Λάμψιν έχεις όλη φλογώδη

χείλος, μέτωπ’ οφθαλμός

φως στο χέρι, φως στο πόδι

κι όλα γύρω σου είναι φως»